خبرگزاری مهر؛ یادداشت مهمان - سعید ربیعی: یکی از روش‌های احیا و بهره مندی از ظرفیت ژئوپلیتیک مناطق آزاد ایران در تبادلات منطقه‌ای و جهانی، دیپلماسی اقتصادی و مؤلفه‌های ژئواکونومیک است. اگرچه نگرش سیاست خارجی و دیپلماسی اقتصادی به مأموریت و اهداف مناطق آزاد، همواره به عنوان یک ضرورت مطرح بوده اما در دوره کنونی، نگاه فرصت ساز به تحولات محیط ملی، منطقه‌ای و جهانی، به عنوان یک راهبرد در دستور کار دبیر شورای عالی مناطق آزاد قرار گرفته و گسترش کار با کشورها، احیای جایگاه مناطق آزاد در کریدورهای ترانزیتی، تدوین فرصت‌های سرمایه گذاری مشترک با رویکرد صادراتی و نیل به بازارهای ارزش آفرین منطقه‌ای و جهانی، در اقدامات چند ماه گذشته دبیرخانه شورای عالی مناطق آزاد به صورتی معنادار برجسته شده است.

یکی از آن اقدامات، برنامه تشکیل منطقه آزاد مشترک با پاکستان با هدف اتصال ایران به کریدور cpec و ایجاد بستری برای سرمایه گذاری و تولید سرمایه گذاران و شرکت‌های ایرانی و پاکستانی و سایر کشورها با انبوهی از راهکارهای ضد تحریمی است که در جریان سفر رئیس جمهور به اسلام آباد، به صورت جدی در دستور کار قرار گرفت و انتظار می‌رود در سال جاری به نتیجه برسد.

پیش از آن نیز ایجاد منطقه آزاد مشترک با ترکیه در جریان سفر و مذاکرات دبیر شورای عالی مناطق آزاد به ترکیه وارد مرحله جدی تری شد؛ موضوعی که در صورت تحقق، مناطق آزاد ایران را با اقتصاد اروپا پیوند خواهد زد و فرصت‌های جدیدی را برای خلق منافع مشترک با ترکیه ایجاد خواهد نمود.

در کنار این دو برنامه، امضای سند همکاری مناطق آزاد ایران و بلاروس که در سفر رئیس جمهور به مینسک و بعد از ۷ ماه کار فشرده با سفارت این کشور در تهران به نتیجه رسید، گام بلند دیگری در تحقق راهبرد دبیرخانه مناطق آزاد به شمار می‌رود که دریچه‌ای به سوی مناطق آزاد جهت توسعه روابط اقتصادی با بلاروس گشود که در صورت لغو یا کاهش تحریم‌های بلاروس با فرض پایان جنگ اوکراین، می‌تواند فرصت تبادلات با شرق اروپا را نیز به ارمغان بیاورد.

بلاروس، به رغم حجم پایین تبادلات با ایران کشور مهمی محسوب می‌شود و شناخت واقع بینانه از نقاط قوت و ضعف بلاروس، اهمیت توسعه روابط با این کشور را بیشتر مشخص می‌کند؛

اقتصاد بلاروس بر دو ستون اصلی صنایع سنگین و پتروشیمی و کود استوار است؛ بلاروس «کارگاه مونتاژ» اتحاد جماهیر شوروی بود. برندهایی مانند BelAZ (کامیون‌های غول‌پیکر معدنی)، MAZ (کامیون و اتوبوس) و MTZ (تراکتور) همچنان کالاهایی جهانی در بازارهای خاص خود هستند. این محصولات برای بازارهای خاورمیانه و آفریقا که ایران در آنها نفوذ دارد، بسیار مناسب هستند.

این کشور یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان کود پتاس در جهان است و حدود ۲۰٪ از بازار جهانی را در اختیار دارد. همچنین با فرآوری نفت خام وارداتی از روسیه، محصولات پتروشیمی صادر می‌کند. اما مشکلات ایجاد شده برای صادرات کود پتاس بلاروس در اثر تحریم، فرصتی برای ترانزیت این کالای استراتژیک (کود) را فراروی مناطق آزاد ایران قرار داده است که برای امنیت غذایی بسیاری از کشورها ضروری است. همچنین صادرات کلرید پتاسیم، محصولات نفتی تصفیه‌شده، الیاف مصنوعی و … نیز می‌تواند از مسیر راه اهن بلاروس به روسیه، ماخاچکالا و از طریق بندر کاسپین وارد کریدور شمال جنوب شود. موضوعی که در سفر چند ماه قبل دبیر شورای عالی مناطق آزاد به ماخاچکالا هدف گذاری و ظرفیت سازی شد. در این صورت بلاروس با استفاده از زیرساخت‌های منطقه آزاد انزلی یا مازندران به بازارهای هند، پاکستان و کشورهای حاشیه خلیج فارس متصل می‌شود. این مسیر می‌تواند زمان حمل را تا ۴۰٪ و هزینه را تا ۳۰٪ نسبت به مسیرهای سنتی کاهش دهد. کریدور شمال-جنوب(INSTC) می‌تواند زمان حمل کالا بین اوراسیا و هند را نیز از ۴۰ روز به کمتر از ۲۵ روز کاهش دهد و صرفه‌جویی هزینه‌ای تا ۳۰٪ به همراه داشته باشد و این مسیر برای بلاروس که سالانه ظرفیت صادرات بیش از ۱۲ میلیون تن کود پتاس را دارد و بخش بزرگی از آن نیازمند دسترسی به بازارهای جدید در شرق و آفریقا است، معنای دیگری دارد.

در بخش فناوری اطلاعات (IT) بلاروس به «سیلیکون ولی اروپای شرقی» مشهور است. نکته‌ای که در مذاکرات طرف‌های بلاروسی با دبیر شورای عالی مناطق آزاد نیز به چشم خورد و نشان داد این کشور در عصر تحول دیجیتال قرار دارد و در بخش هوش مصنوعی، ابرهای مجازی و دیتاسنتر برنامه‌های بزرگی در دست اجرا دارد.

به عنوان مثال پارک فناوری «سنگ بزرگ» در مینسک با ارائه معافیت‌های مالیاتی گسترده، میزبان دهها شرکت نرم‌افزاری و استارتاپ است که به غول‌های فناوری جهان خدمات ارائه می‌دهند و می‌توانند ظرفیت بالایی در همکاری ایران در حوزه دیجیتال، امنیت سایبری، فین‌تک و توسعه نرم‌افزارهای صنعتی داشته باشند.

این پارک به عنوان نمادی از همکاری موفق بلاروس و چین، قابلیت پیاده سازی در ایران را نیز داراست.

در مقابل، به وابستگی‌ها و آسیب‌پذیری‌های راهبردی بلاروس نیز باید با نگاهی فرصت ساز نگریست. اینکه تحریم‌های آمریکا و اتحادیه اروپا، دسترسی بلاروس به بازارهای غربی، فناوری و سرمایه را به‌شدت محدود کرده است و این فشارها موجب ایجاد انگیزه قوی مقامات این کشور برای «چرخش به شرق» و یافتن شرکا و مسیرهای تجاری جدید مانند ایران و چین شده است.

همچنین تنگنای ژیوپلیتیکی این کشور و عدم دسترسی به دریای بالتیک در اثر تحریم‌ها، فرصت‌هایی را برای ایران فراهم کرده و دسترسی بلاروس به کریدور شمال-جنوب (INSTC) را به عنوان یک نیاز حیاتی برای بقای صادراتی مطرح ساخته است.

در مذاکرات اخیر دبیر شورای عالی مناطق آزاد مشخص شد که آنها به ایران نه به عنوان یک بازار صرف، بلکه به عنوان «راه‌حل تنگنای ژئوپلیتیک خود» نگاه می‌کنند.

بنابراین بلاروس بلاروس به دلیل فشار تحریم‌ها و تنگنای جغرافیایی، شریکی باانگیزه و آماده برای همکاری‌های عملیاتی است و محورهای مذاکراتی دبیر شورایعالی مناطق آزاد در این سفر نیز مبتنی بر معامله برد-برد بود؛ اینکه دسترسی شما به آب‌های آزاد از طریق مناطق آزاد ما، در مقابل دسترسی ما به بازار اوراسیا و فناوری صنعتی شما باشد.

همچنین در این سفر به جای مذاکرات کلی تجاری، بر پروژه‌های مشخص مانند ایجاد هاب لجستیک بلاروس در انزلی و چابهار و تأسیس خط مونتاژ مشترک در ارس تمرکز شد.

بلاروس واردکننده فناوری، قطعات صنعتی و برخی محصولات کشاورزی است. مناطق آزاد ایران می‌توانند به عنوان هاب دپو و توزیع کالاهای مورد نیاز بلاروس از مبدأ هند و چین عمل کنند و همکاری اقتصادی ایران و بلاروس می‌تواند فراتر از تجارت دوجانبه ساده و بر اساس تکمیل زنجیره‌های ارزش شکل گیرد چرا که سرمایه‌گذاری و تولید در بلاروس از منظر استراتژیک، به معنای دسترسی بدون تعرفه به کل بازار اوراسیا محسوب می‌شود.

تأسیس «مرکز لجستیک و توزیع کالای بلاروس» در انزلی به صورت یک انبار سرپوشیده و محوطه اختصاصی برای دپو، بسته‌بندی مجدد و توزیع کود پتاس و محصولات چوبی بلاروس نیز می‌تواند ایران را به هاب توزیع این کالاها برای کشورهای همسایه مانند عراق و افغانستان تبدیل کند.

همچنین از آنجا که بلاروس صادرکننده عمده خمیر چوب و چوب به شمار می‌رود ایجاد کارخانه مشترک تولید MDF و محصولات چوبی نیز مفید است. مواد اولیه می‌توانند در انزلی به محصولات نهایی با ارزش افزوده بالا (مانند مبلمان، کابینت و …) تبدیل شده و به بازارهای منطقه‌ای عرضه شوند و یا کالاهایی که از انزلی با قطار به چابهار می‌رسند (مانند کود و کانتینرها) می‌توانند در این ترمینال به‌سرعت برای صادرات به کشتی‌های بزرگ اقیانوس‌پیما بارگیری شوند. این امر چابهار را پس از تکمیل راه آهن، به حلقه نهایی زنجیره لجستیک بلاروس تبدیل می‌کند.

تولید مشترک ماشین‌آلات در ارس با هدف صادرات به عراق و سوریه (با استفاده از توافق‌نامه‌های تجاری ایران) و همچنین تأمین نیاز داخل نیز هزینه حمل و تعرفه گمرکی را برای بلاروس به شدت کاهش می‌دهد.

همچنین با توجه به زمین‌های حاصلخیز و آب فراوان در بلاروس، شرکت‌های ایرانی می‌توانند بر روی کشت فراسرزمینی غلات و دانه‌های روغنی در آن کشور سرمایه‌گذاری کرده و محصولات را برای تأمین امنیت غذایی کشور به ایران منتقل کنند.

البته باید پذیرفت که روسیه یک «بازیگر نامرئی» در این برنامه‌ها است. طرح‌های همکاری که مکمل روابط بلاروس-روسیه باشند (نه جایگزین آن)، شانس موفقیت بیشتری خواهند داشت و این ملاحظه، در برنامه اجرایی دبیرخانه نسبت به بلاروس در نظر گرفته شده است.

بنابراین می‌توان اذعان و تأکید کرد که روند فعلی دبیرخانه شورایعالی مناطق آزاد در بخش دیپلماسی اقتصادی، نگاه به همسایگان و حوزه‌های ژئوپلیتیکی مجاور ایران، مبتنی بر برنامه و تفکری حساب شده، مدیریت پذیر و شناخت دقیق فرصت‌ها و تهدیدهای محیط منطقه‌ای و جهانی است که در صورت حصول نتیجه و پیاده سازی کامل آن، تحول عملکردی و کارکردی مناطق آزاد تجاری-صنعتی و ویژه اقتصادی را در دولت چهاردهم رقم خواهد زد.

پیش بینی پرداخت ۲۰۰ همت اوراق بدهی دولت به بانک ها در ۱۴۰۴