محمد طالبی کارگردان مستند «سفرنامه عراق عجم» در گفتگو با خبرنگار مهر بیان کرد: مستند «سفرنامه عراق عجم» یک اثر تاریخی است که به روایت یکی از عجیب‌ترین و آخرین سفر مهم ناصرالدین‌شاه قاجار در طول پنجاه سال سلطنتش می‌پردازد. برای ساخت این مستند از منابع متعددی استفاده شده است. منابع اصلی که مسیر پژوهش ما را مشخص کردند، ابتدا سفرنامه‌ای بود که شخص ناصرالدین‌شاه قاجار درباره این سفر نوشته است. این سفرنامه با دقت و جزئیات فراوان به ثبت رسیده است. همچنین همراه شاه در این سفر، هیئتی از تهران به مناطق مرکزی ایران عزیمت کردند که در میان آنها ژان‌باتیست فوریه، پزشک فرانسوی مخصوص ناصرالدین‌شاه، حضور داشت. فوریه کتابی با عنوان «سه سال در دربار ایران» تألیف کرده که بخشی از آن به توصیف دقیق و مفصل این سفر اختصاص دارد.

وی ادامه داد: علاوه بر این، عکاسان متعددی نیز وقایع این سفر را ثبت کرده‌اند. در نهایت، با بررسی تطبیقی منابع تاریخی، اسناد و نوشته‌های مربوطه، مسیر مشخصی برای روایت این مستند تعیین شد که حاصل آن، اثر حاضر با عنوان «سفرنامه عراق عجم» است.

این مستندساز درباره چالش‌های دستیابی به منابع پژوهش توضیح داد: اصولا پژوهش، بخشی بسیار مهم و حیاتی در تولید مستند است. هرچه این مرحله از فرآیند ساخت فیلم مستند قوی‌تر، مستندتر و مبتنی بر اصول علمی باشد، مسیر پیش روی مستندساز روشن‌تر خواهد شد. در مستند «سفرنامه عراق عجم» نیز این مسئله صادق بود. مهم‌ترین اقدام در این زمینه، مطالعه سفرنامه ناصرالدین‌شاه قاجار از سفر به بلاد مرکزی ایران بود. علاوه بر این، یافتن منابع مکتوب و تصویری مربوط به همان دوره، از جمله عکس‌های ثبت‌شده توسط عکاسان همراه کاروان، چالشی بزرگ محسوب می‌شد. دسترسی به چنین آثاری در ایران، به‌ویژه در حوزه اسناد تاریخی و عکس‌های آرشیوی، به شکل منظم و آکادمیک، همواره با دشواری‌هایی همراه است.

فقدان آرشیو سیستماتیک در ایران؛ ماجرای آخرین سفر ناصرالدین‌شاه چه بود؟

چالش دستیابی به منابع و سیستم یکپارچه آرشیو

وی تاکید کرد: نکته قابل‌تأمل این است که پیش از انتشار عمومی بخشی از عکس‌های آرشیوی کاخ گلستان که انحصاراً در اختیار این مجموعه بود، پژوهش این مستند انجام شده بود. حتی در زمان مراجعه به این آرشیو، عکس‌ها به‌صورت نامنظم نگهداری می‌شدند و اطلاعات بسیاری از آنها ناقص یا ناکافی بود. این مسئله نشان‌دهنده فقدان سیستم یکپارچه برای دسته‌بندی و مستندسازی منابع تاریخی در برخی مراکز آرشیوی کشور است. بااین‌حال، با گذشت زمان و پیگیری‌های مداوم، امکان شناسایی شخصیت‌ها، وقایع کلیدی و راویان مستند «سفرنامه عراق عجم» فراهم شد. این دستاورد حاصل صبوری و تلاش گسترده در فرآیند پژوهش بود.

طالبی درباره دستیابی به منابع خارج از کشور تصریح کرد: بخش عمده‌ای از عکس‌ها، اسناد و منابع مکتوب مربوط به آن برهه تاریخی به‌ویژه کتاب ارزشمند ژان‌باتیست فوریه با تصویرگری‌های خود او، در کتابخانه‌های دیجیتال و آرشیوهای خارج از کشور به‌صورت منظم و با اطلاعات دقیق طبقه‌بندی شده‌اند. این منابع شامل عکس‌هایی است که اروپایی‌های حاضر در آن دوران از فضای سفر و شرایط دوره ناصری ثبت کرده‌اند. دسترسی به این مجموعه‌ها نقش مهمی در پیشبرد پژوهش این مستند داشت.

وی متذکر شد: متأسفانه در ایران با چالش‌های جدی در این زمینه مواجه هستیم. نهادهای تخصصی که باید در حوزه اسناد تاریخی فعال باشند و پژوهشگران را راهنمایی کنند، اغلب از ضعف‌های عمده‌ای رنج می‌برند. در بسیاری از موارد، حتی کارشناسان این مراکز آگاهی و تخصص لازم در حوزه اسناد تاریخی را ندارند تا بتوانند کمک مؤثری ارائه دهند. این مشکل هم در کتابخانه‌ها و هم در بخش آرشیو عکس‌ها و اسناد به‌وضوح دیده می‌شود. مشکل اساسی‌تر، فقدان سیستم آکادمیک و دیجیتال‌شده برای دسترسی به این منابع است. نبود بایگانی دیجیتال منسجم، کار مستندسازان و پژوهشگران را به‌شدت دشوار می‌کند و یافتن، استناد و تحلیل داده‌های تاریخی را به فرآیندی زمان‌بر و طاقت‌فرسا تبدیل می‌کند.

فقدان آرشیو سیستماتیک در ایران؛ ماجرای آخرین سفر ناصرالدین‌شاه چه بود؟

از «نقش زیگلر» تا سفر ناصرالدین‌شاه

این کارگردان درباره شکل‌گیری ایده اولیه مستند گفت: ایده تولید مستند «سفرنامه عراق عجم» از دل پژوهش‌هایم برای مستند دیگری با عنوان «نقش زیگلر» متولد شد. در آن پروژه، به بررسی تاریخی منطقه اراک در حدود ۱۵۰ سال پیش پرداخته بودم؛ دورانی که این منطقه به واسطه فرش‌های دستباف منحصربه‌فردش شناخته می‌شد و شرکت‌های بین‌المللی مانند زیگلر، این آثار هنری را به جهانیان معرفی کردند. در جریان پژوهش‌های آن مستند، با مطالعه منابع تاریخی آن دوره، به کتاب «سفرنامه ناصرالدین‌شاه به عراق عجم» برخورد کردم. این مطالعه، جرقه‌ای بود برای شکل‌گیری ایده تولید اثر مستقلی درباره همین سفرنامه، با تمرکز بر ابعاد جغرافیایی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی همراه آن. پس از تکمیل مستند «نقش زیگلر»، تصمیم گرفتم این ایده را به صورت مستقل پیگیری کنم و در نهایت، تولید مستند «سفرنامه عراق عجم» را آغاز کردم.

علاقه به مستندسازی تاریخی و دوره قاجار

طالبی درباره علایق و انگیزه‌های شخصی در ساخت مستندهای تاریخی توضیح داد: موضوعات تاریخی همواره از علایق شخصی من بوده‌اند و تمایل به ساخت مستند «سفرنامه عراق عجم» نیز، همان‌گونه که پیشتر اشاره شد، از دل پژوهش‌ها و آثار قبلی‌ام شکل گرفت. در حین مطالعه برای این پروژه، نه‌تنها اطلاعات ارزشمندی درباره این سفرنامه به دست آمد، بلکه موضوعات و سوژه‌های تاریخی دیگری نیز شناسایی شدند که همواره در حال تحقیق و بررسی درباره آنها هستم و قصد دارم در آینده به آنها نیز در قالب مستند بپردازم.

وی ادامه داد: از سوی دیگر، زادگاهم که در مرکز ایران و در استان مرکزی قرار دارد، به‌دلیل موقعیت جغرافیایی و تاریخی‌اش، همواره شاهد وقایع مهم و خاصی بوده است. این ویژگی، سوژه‌ها و ایده‌های متنوعی را در اختیارم قرار می‌دهد که می‌توانند به تولید آثار مستند گوناگونی به ویژه در حوزه تاریخ قاجار منجر شوند. دوره قاجار و به‌ویژه سال‌های پس از ورود دوربین عکاسی به ایران که منجر به ثبت نخستین تصاویر تاریخی شد تا پیش از رواج دوربین‌های فیلمبرداری، از جمله دوره‌های جذاب برای مستندسازی است. این بازه زمانی، هم از نظر بصری و هم از جنبه روایتگری، فرصت‌های بی‌نظیری در اختیار مستندسازان قرار می‌دهد. با این حال، همان‌طور که پیش‌تر نیز توضیح دادم، پژوهش و ساخت مستند در این حوزه با دشواری‌های خاص خود همراه است که نیازمند صبر و تلاش است.

فقدان آرشیو سیستماتیک در ایران؛ ماجرای آخرین سفر ناصرالدین‌شاه چه بود؟

بازخورد مثبت مخاطبان با سلایق مختلف

طالبی درباره بازخورد مخاطبان پس از پخش این مستند از تلویزیون گفت: پیش از پخش این مستند از تلویزیون، اثر در جشنواره «سینماحقیقت» به نمایش درآمد که با استقبال خوبی همراه شد. در آنجا، مستند «سفرنامه عراق عجم» در بخش‌های بهترین تدوین و بهترین پژوهش نامزد دریافت جایزه شد و در نهایت موفق به کسب جایزه بهترین تدوین شد. هرچند مخاطبان جشنواره‌های تخصصی معمولا محدود و خاص هستند، اما همین بازخوردهای مثبت در آن فضا نیز برای ما ارزشمند بود. پس از پخش مستند از شبکه مستند، با واکنش‌های گسترده‌تر و متنوع‌تری از سوی مخاطبان مواجه شدیم. طبیعتا پخش تلویزیونی، دامنه مخاطبان را به‌طور چشمگیری افزایش می‌دهد و این بار، نه‌تنها علاقه‌مندان به سینمای مستند، بلکه طیف وسیع‌تری از مردم با سلایق، نگرش‌های سیاسی و اجتماعی مختلف، اثر را مشاهده کردند. نکته جالب برای من، دریافت بازخوردهای مثبت از سوی گروه‌های متفاوت مخاطبان بود. اینکه افراد با پیشینه‌های فکری و مطالعاتی گوناگون، به شیوه‌های مختلف با مستند ارتباط برقرار کردند و آن را پسندیدند، برایم ارزشمند بود.

طالبی در پایان با اشاره به ویژگی‌های متفاوت بسترهای نمایش مستند گفت: هر یک از بسترهای نمایش فیلم‌های مستند اعم از جشنواره‌ها، پلتفرم‌های دیجیتال یا پخش تلویزیونی دارای مزایا و ویژگی‌های منحصربه‌فردی هستند که می‌توانند به شکل‌های مختلف به اثر و مخاطبان آن خدمت کنند. جشنواره‌های تخصصی سینمای مستند، مانند «سینماحقیقت»، فضایی ایده‌آل برای تعامل مستقیم فیلمسازان با جامعه حرفه‌ای و مخاطبان علاقه‌مند این حوزه فراهم می‌کنند. در این محیط، امکان گفتگوی رو در رو، دریافت بازخوردهای تخصصی و ایجاد ارتباط با سایر فیلمسازان و منتقدان به سادگی فراهم است. از سوی دیگر، پخش تلویزیونی به ویژه شبکه‌های تخصصی مانند شبکه مستند و پخش در پلتفرم‌های شبکه نمایش خانگی امکان دسترسی به طیف گسترده‌ای از مخاطبان عام را فراهم می‌کند.

تسلیت بقایی به مناسبت جان‌باختن وزرای دفاع و محیط زیست غنا