باشگاه خبرنگاران جوان- با افزایش سریع جمعیت و بیشتر شدن آلودگی‌ها مشکلات زیست‌محیطی زیادی به وجود آمده که روی کیفیت زندگی و سلامت انسان‌ها تأثیر منفی گذاشته است. آلودگی صوتی یکی از همین مشکلات است که می‌تواند هم به صورت مستقیم (مثل آسیب به گوش) و هم غیرمستقیم (مثل استرس و مشکلات روانی) سلامت افراد را تهدید کند.

آسایش صوتی یا راحتی در برابر صدا‌ها به ویژه در خانه‌ها می‌تواند روی سلامت جسمی، روانی و اجتماعی ساکنان تاثیر زیادی داشته باشد. «مریم حقایق» و همکاران در مقاله‌ای با عنوان «ارزیابی تبعات آلودگی صوتی بر سلامت ساکنان در آپارتمان‌های مسکونی، بر مبنای ثبت امواج مغزی» [۱]به این موضوع پرداخته‌اند.

این پژوهش در ۲ مرحله به بررسی تأثیر آلودگی صوتی بر سلامت انسان به ویژه در فضا‌های مسکونی شهر شیراز پرداخته است. در گام نخست با تحلیل منابع نظری و اجرای پرسش‌نامه‌ای میان ساکنان آپارتمان‌های میان‌مرتبه عوامل معماری مؤثر بر آسایش صوتی شناسایی شد. نتایج این بخش نشان می‌دهد که طراحی فضایی، انتخاب مصالح، چیدمان فضا‌ها و نحوه کنترل صوت نقش مهمی در کاهش آلودگی صوتی و افزایش کیفیت زندگی دارند. داده‌ها به روش توصیفی-تحلیلی تحلیل شدند و پنج مؤلفه اصلی با ۱۱ زیرمولفه استخراج شد که نشان‌دهنده جنبه‌های گوناگون معماری در ارتباط با آسایش صوتی هستند.

در بخش دوم پژوهش وارد حوزه تجربی شده و با استفاده از دستگاه ثبت امواج مغزی (EEG) واکنش مغز انسان به تغییرات سطح صوت محیطی بررسی گردیده است. این آزمایش در یک واحد مسکونی واقعی با شرایط محیطی کنترل شده انجام شده و افراد شرکت‌کننده در ۲ وضعیت صوتی متفاوت قرار گرفته‌اند.

نتایج ثبت امواج مغزی نشان داده که افزایش سطح نویز از ۴۰ به ۵۳ دسیبل باعث تغییرات آشکاری در فعالیت مغز شده و می‌تواند تمرکز و آرامش روانی افراد را مختل کند. این یافته‌ها بر اهمیت طراحی صوت‌محور در معماری مسکونی و لزوم کنترل آلودگی صوتی از مراحل اولیه ساخت تأکید دارند.

در بخش اول این پژوهش با استفاده از آزمون فریدمن وزن‌دهی و رتبه‌بندی مولفه‌های معماری تأثیرگذار بر آسایش صوتی ساکنان انجام شد. نتایج به دست‌آمده نشان داده که تمامی مولفه‌ها در سطح ۹۵٪ معنادار بوده‌اند.

در این تحلیل هرچه رتبه پایین‌تر و میانگین بالاتر باشد نشان‌دهنده سطح بالاتر نارضایتی یا عدم آسایش صوتی است. مطابق با این یافته‌ها آلودگی صوتی ناشی از خارج ساختمان بیشترین اثر را در برهم زدن آسایش صوتی ساکنان داشته در حالی که آلودگی صوتی داخلی (مثل صدای تجهیزات و تاسیسات داخل خانه) کمترین تأثیر را داشته است.

در ادامه به بررسی دقیق‌تر زیر مولفه‌های هر عامل معماری پرداخته است. مطابق نتایج سه زیرمولفه اصلی شامل:

۱. منبع تولید آلودگی صوتی و پهنه‌بندی شهری مانند خیابان، مدرسه، ورزشگاه

۲. ویژگی‌های محل دریافت صدا مثل ضعف در عایق‌بندی پوسته خارجی و عدم استفاده از پنجره دوجداره

۳. مسیر انتشار صوت نبود پوشش گیاهی یا موانع صوتی در مسیر صدا بیشترین تأثیر را در ایجاد اختلال در آسایش صوتی داشته‌اند.

همچنین مولفه برنامه‌ریزی فضایی داخلی مانند چیدمان نامناسب فضا‌های خانه در مجاورت منابع صوتی (مثل قرارگیری اتاق خواب کنار خیابان یا آشپزخانه کنار نشیمن)، رتبه دوم عوامل مخل آسایش صوتی را به خود اختصاص داده است.

در رده‌های بعد مؤلفه‌های مربوط به محرمانگی صوتی (نفوذ صدا بین واحد‌ها یا از داخل به بیرون) و مصالح و تکنیک‌های ساخت قرار گرفته‌اند. صدای تجهیزات داخلی مانند آسانسور یا ماشین لباسشویی کمترین مزاحمت را برای ساکنان ایجاد کرده‌اند و در پایین‌ترین رتبه نارضایتی قرار گرفته‌اند. این نتایج نشان می‌دهند که آسایش صوتی بیش از هر چیز تحت تأثیر عوامل بیرونی و ضعف در طراحی اصولی معماری ساختمان‌ها است.

در این پژوهش از میان مولفه‌های مؤثر بر آسایش صوتی بیشترین میزان نارضایتی مربوط به منبع تولید صدا و پهنه‌بندی بیرونی بوده است که عمدتاً خارج از کنترل مستقیم معماران است. پس از آن مولفه آلودگی صوتی در محل دریافت با میانگین نارضایتی بالا قرار گرفته است که می‌توان آن را با استفاده از راهکار‌هایی مانند دوجداره کردن دیوار‌ها و پنجره‌ها و به کارگیری مصالح مناسب کاهش داد.

بخش دوم پژوهش به بررسی تأثیر استفاده از پنجره‌های دوجداره بر واکنش‌های مغزی در مواجهه با صدای ترافیک پرداخته است. نتایج نشان می‌دهد که قرار گرفتن در معرض صدای ترافیک فعالیت امواج آلفا و تتا در نواحی پیشانی و پیش‌پیشانی مغز افزایش یافته است که نشان‌دهنده کاهش توجه پایدار و بروز «سوگیری توجه» است. این سوگیری نوعی تغییر تمرکز توجه است که باعث اختلال در ادراک و تصمیم‌گیری فرد می‌شود و در نهایت می‌تواند موجب استرس و اختلالات روانی می‌گردد.

مطالعات نشان دادند که در مواجه با صدای ترافیک توان نسبی امواج تتا نسبت به آلفا در ناحیه گیجگاهی مغز کاهش یافته است که به اختلال در پردازش حافظه هیجانی و عملکرد‌های شناختی منجر می‌شود. حافظه هیجانی پاسخ‌های هیجانی فرد به محرک‌های صوتی است و ارتباط تنگاتنگی با پردازش شناختی دارد.

همچنین بررسی میزان انسجام بین نقاط مختلف ناحیه گیجگاهی مغز نشان داده که در حالت استراحت ارتباطی بین این نواحی وجود ندارد، اما با شنیدن صدای ترافیک ارتباطی برقرار می‌شود که می‌تواند به معنای اختلال در عملکرد طبیعی مغز و عدم توانایی برقراری ارتباط مؤثر بین بخش‌های مختلف باشد. این یافته‌ها اهمیت استفاده از راهکار‌های کنترل آلودگی صوتی مانند پنجره‌های دوجداره را در حفظ سلامت روان و عملکرد مغز ساکنان مسکونی تأکید می‌کند.

نتایج کلی پژوهش بیانگر کاهش تمرکز، بروز سوگیری توجه و اختلال در سازماندهی شناختی-هیجانی ساکنان در مواجه با سر و صدا است که منجر به ایجاد احساسات منفی و پاسخ‌های ادراکی نامطلوب نسبت به شرایط محیطی می‌شود. این شرایط به عنوان تهدیدی جدی برای سلامت روان و عملکرد روزمره افراد مطرح است.

علاوه بر این پژوهش‌های پیشین نشان داده‌اند که آلودگی صوتی می‌تواند تأثیرات منفی بر سیستم قلبی-عروقی، سیستم اندوکرین و کیفیت خواب داشته باشد. از این رو توصیه می‌شود تحقیقات آتی با تمرکز بر ارتباط بین یافته‌های علوم اعصاب و تأثیرات گسترده‌تر صوتی به شناسایی دقیق‌تر پیامد‌های سلامت روان و جسمی ناشی از آلودگی صوتی در محیط‌های مسکونی بپردازند تا راهکار‌های مؤثرتری ارائه شود.

- نتایج این پژوهش نشان داد که آلودگی صوتی ناشی از خارج ساختمان با توجه به سه زیرمولفه اصلی شامل منبع تولید صدا، مسیر انتشار و محل دریافت صوت به عنوان مهم‌ترین عامل مزاحم در آسایش صوتی شناخته می‌شود.

- تحلیل داده‌ها بیانگر این بود که افزایش سطح صدای زمینه از ۴۰ دسیبل (که استاندارد ملی برای فضای نشیمن است) به ۵۳ دسیبل باعث اختلال در تمرکز و جهت‌گیری توجه افراد شده و تاثیر منفی بر سازماندهی هیجانی و شناختی آنها خواهد داشت؛ بنابراین توجه به مدیریت و کنترل صوت در مراحل اولیه برنامه‌ریزی، ایده‌پردازی و طراحی ساختمان‌ها می‌تواند تا حد زیادی مشکلات ناشی از آلودگی صوتی را کاهش دهد.

- در بسیاری موارد مهندسی صوت و کنترل آلودگی صوتی به عنوان مسائلی فرعی و حاشیه‌ای در فرآیند طراحی و ساخت تلقی می‌شوند که این امر باعث می‌شود تأمین آسایش صوتی در بهترین حالت از طریق اقدامات مداخله‌ای پس از ساخت یا در مرحله بهره‌برداری انجام گیرد که هزینه‌بر است.

- نتایج پژوهش همچنین نشان داده که پس از آلودگی صوتی خارجی، برنامه‌ریزی فضایی، شاخص‌های مربوط به محرمانگی، مصالح و تکنیک‌های اجرایی به ترتیب در رتبه‌های بعدی عوامل مزاحم آسایش صوتی قرار دارند و آلودگی صوتی داخل ساختمان کمترین تأثیر را دارد. استفاده از پنجره‌های دو جداره به عنوان راهکاری برای کنترل صوت خارجی مؤثر است.

- نتایج نشان داده افزایش سطح صدای زمینه از ۴۰ به ۵۳ دسیبل موجب اختلال در تمرکز و توجه و همچنین در سازماندهی هیجانی و شناختی افراد می‌شود. از این رو مدیریت کنترل صوت در مراحل اولیه طراحی ساختمان‌های مسکونی می‌تواند راهکار مؤثری برای بهبود آسایش صوتی باشد.

- کنترل و مدیریت صوت باید از مراحل اولیه طراحی و برنامه‌ریزی ساختمان‌ها مدنظر قرار گیرد تا از مشکلات بعدی جلوگیری شود.

مدیریت صحیح و بهینه صدا و فراهم کردن آسایش صوتی نیازمند توجه به طیف گسترده‌ای از نکات و انتخاب‌ها است که در ادامه به طور خلاصه برای طراحان ارائه می‌شود:

۱- سیاست‌های کلان در برنامه‌ریزی شهری: شامل تهیه نقشه پهنه‌بندی آلودگی صوتی با تفکیک مناطق شهری و استخراج نقشه‌های آسایش صوتی بر اساس نوع کاربری اراضی (حساس، نیمه‌حساس و غیرحساس نسبت به آلودگی صوتی) می‌باشد.

۲- برنامه‌ریزی فضایی: باید با توجه به رفتار صوتی فضا‌ها انجام شود؛ برای مثال توجه به منابع آلودگی صوتی داخلی ساختمان مانند صدای شستشوی ظروف در آشپزخانه، صدای تلویزیون و مکالمات در نشیمن، صدای بازی کودکان و تماشای کارتون در اتاق بازی، کنترل ارتعاشات و صدای تجهیزات مکانیکی مثل آسانسور، کاهش سروصدای کانال‌ها و داکت‌ها و غیره. به طور کلی برنامه‌ریزی فضایی باید به گونه‌ای باشد که اهداف زیر را دنبال کند:

الف) جلوگیری از نفوذ آلودگی صوتی بیرونی به فضا‌های داخلی.

ب) جلوگیری از انتقال آلودگی صوتی میان فضا‌های داخلی یک ساختمان.

ج) جلوگیری از انتشار آلودگی صوتی ساختمان به محیط اطراف.

۳- انتخاب مصالح: انتخاب مصالح مناسب در بخش‌های سقف، دیوار و کف ساختمان از ابتدا تا انتهای فرآیند طراحی و ساخت به منظور کاهش آلودگی صوتی توصیه می‌شود.

۴- کنترل آلودگی صوتی مربوط به خارج ساختمان: برای کاهش آلودگی صوتی خارجی می‌توان از سه راهکار اصلی بهره برد:

الف) کنترل و کاهش صدای منبع تولیدکننده آلودگی صوتی، مانند مدیریت بزرگراه‌ها و فرودگاه‌ها، کنترل ترافیک وسایل نقلیه و کاهش صدای تجهیزات در فضای باز.

ب) کنترل و کاهش آلودگی صوتی در مسیر انتشار با استفاده از پوشش‌های گیاهی، طراحی مناسب محوطه و نصب صداگیرها.

ج) کنترل و کاهش آلودگی صوتی در محل دریافت صوت از طریق استفاده از پنجره‌های دو جداره، طراحی مناسب فرم و نمای ساختمان، انتخاب مصالح پوسته خارجی و اجرای دقیق عایق‌بندی صوتی دیوارها.

منبع: ایرنا

از خیابان تا خانه؛ صدای شهر با سلامت روان چه می‌کند؟