خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب _ طاهره طهرانی: علی اکبر سام خانیانی، دبیر «نخستین همایش بین‌المللی انجمن ایران شناسی ایران، مطالعات شرق ایران» است، و دانشیار زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه بیرجند، همچنین تجربه تدریس زبان و ادبیات فارسی در تونس را داشته و در حوزه دانش‌های میان رشته‌ای فعالیت می‌کند. با او درباره نقش زبان فارسی و فرهنگ در قلمرو ایران فرهنگی و آسیای مرکزی و همینطور همایش برگزار شده به گفتگو نشستیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:

*چه ارتباطی بین زبان فارسی و ایده برگزاری این همایش بود؟

در حقیقت ایران مسئله مهم و مشترک همه ما ایرانیان است، و اگر واقع‌بینانه با توسع نظر بنگریم مسأله همه کشورهای هم تاریخ و هم پیکری است که در حوزه جغرافیای تاریخی ایران فرهنگی می‌زیسته‌اند. از آن رو که ثبات و تحولات آن به طور طبیعی بر همه این ملت‌ها تأثیر می‌گذارد. اما ایران به طور خاص برای کارشناسان و علاقه‌مندان رشته زبان و ادبیات فارسی ریشه‌دارتر است چون به معنای تصویری است که از تاریخ، علم و فرهنگ، آداب و آئین، اساطیر، تمدن، سبک زندگی، و مجموعه مؤلفه‌هایی است که ملیت ما را شکل می‌دهد و از ما یک ایرانی می‌سازد. ایران برای ما تداعیات ذهنی خاصی دارد و با شخصیت‌های ادبی، علمی، فرهنگی و اساطیری خاصی گره خورده است یعنی فراتر از یک جغرافیا است و از احساس عادی فراتر است هرچند در رویکردهای دیگر ایران امروز به عنوان جغرافیای فرصت‌های متعدد از جمله کریدورهای زمینی و هوایی، تجارت و ژئوپولیتیک و موارد دیگر است.

در گذشته در بسیاری از نقاط کره زمین، مفهوم «کشور» با نظام سیاسی و جغرافیایی و قانون و فرهنگ مشخص معنا نداشت، اما در عین حال مردم دنیا به دنبال امنیت، زندگی بهتر بودند. در چنین روزگاری ایران یک کشور بود نظام سیاسی و حقوقی داشت، امنیت داشت و امنیت می‌داد؛ طبعاً هم تأثیر می‌پذیرفت و هم تأثیر می‌گذاشت. ایران امروزی یادگار آن گستره فرهنگی و تمدنی است. ایران اکنون با احتساب ساحت‌های آبی خلیج فارس در حدود یک ۱۸۷۰۰۰۰ کیلومتر مربع، وسعت دارد اما در این وسعت شما حقیقتاً یک فرهنگ بین المللی را می‌بینید، نگاه و رویکرد فراقومی می‌بینید، در عین اینکه اقوام زیادی در آن ساکن هستند بقای ایران به عنوان قدیمی‌ترین کشور جهان، خود یک اعتبار است که برخی دیگر از ملت‌ها افتخار می‌کنند که با ایران و ایران ارتباط داشته‌اند و شناسنامه تاریخی خود را در این ارتباط اثبات کنند. نمونه آن کرواسی است، یا آمازیغی های شمال آفریقا که تصویر لباس خود را در دروازه ملل تخت جمشید نشان می‌دهند. با اینکه اکنون در دنیایی به سر می‌بریم که در آن بحث جهانِ وطنی مطرح می‌شود، می‌بینیم که شناسنامه و قدمت تاریخی کشورها و فرهنگ و تاریخ بسیار مهم _بلکه مهم‌تر از گذشته_ شده است. همچنان در بسیاری از کشورها، از جمله کشوری مثل آمریکا که شاید ۳۰۰ سال هم سابقه ندارد و کشور مهاجرپذیر است، به دنبال هویت ملی آمریکایی می‌گردند. آنان در کنار همگرایی جهانی، یک واگرایی ملی دارند.

ایران از یک سو برای منِ که زبان و ادبیات فارسی خوانده‌ام و مختصر شناختی از تاریخ و فرهنگش دارم، یادآور فرهنگی است که در میلیون‌ها سند فارسی ثبت و ضبط شده است. شعر فاخر فردوسی، نظامی، مولانا، خیام، سعدی و فردوسی و شاعران معاصر ما. این ایران در ساختن فرهنگ امروز جامعه بشری تأثیر ژرفی گذاشته است و در واقع دست منتی بر فرهنگ بشری دارد؛ به ویژه با عنایت به اینکه ایران در گذشته جغرافیای بزرگی را از غرب آسیا تا ماچین و از آن سو تا شبه قاره و کم و بیش در صحرای شام در بر می‌گرفت، و مردمان این جغرافیای پهناور فرهنگ عظیم ایران را در تبادل فکر و فرهنگ و همزیستی ساختند و این فرهنگ و جغرافیا تا آفریقا هم گسترش داشت.

البته سخن بنده به این معنا نیست که بخواهیم بحث‌های سیاسی آن زمان را زنده کنیم، بلکه می‌خواهیم بخش ایجابی و مثبت آن اشتراکات فرهنگی و تعامل تاریخی را دیده باشیم؛ در روزگاری که ایران چنان گستره‌ای داشت. آن گستره در شکل‌گیری و بهسازی فرهنگ همزیستی بین الاقوامی و بین المللی و هم در روند شکل‌گیری فرهنگی جهان تأثیرگذار بود. مثلاً آن گاه که هخامنشیان با کارتاژها (در شمال آفریقا)، یا مصریان هم پیمانی و مراوده داشتند و فرزندان امیلکار یا به قول عرب‌ها حِمِلقار، برای ۷۰ سال متحد هخامنشیان بودند. پس تبادل و نفوذ فرهنگی هم وجود داشت و حضور ایرانیان در آنجا این فقط یک سلطه نظامی و سیاسی نبود.

در گذشته‌ای که در بسیاری از نقاط کره زمین، مفهوم «کشور» با نظام سیاسی و جغرافیایی و قانون و فرهنگ مشخص معنا نداشت، اما در عین حال مردم دنیا به دنبال امنیت، زندگی بهتر بودند. در چنین روزگاری ایران یک کشور بود نظام سیاسی و حقوقی داشت، امنیت داشت و امنیت می‌داد؛ طبعاً هم تأثیر می‌پذیرفت و هم تأثیر می‌گذاشت. ایران امروزی یادگار آن گستره فرهنگی و تمدنی است. ایران اکنون با احتساب ساحت‌های آبی خلیج فارس در حدود ۱۸۷۰۰۰۰ کیلومتر مربع، وسعت دارد اما در این وسعت شما حقیقتاً یک فرهنگ بین‌المللی را می‌بینید، نگاه و رویکرد فراقومی می‌بینید، در عین اینکه اقوام زیادی در آن ساکن هستند. دقیقاً نمی دانم ولی گفته می‌شود در ایران امروزی ۱۹ قوم زندگی می‌کنند. پس حفظ این فرهنگ و تاریخ و هویت و بازشناسی مؤلفه‌های وحدت ملی برای ما خیلی مهم است. ضمن اینکه این ایران برای ما از نظر جغرافیایی، چه جغرافیای اقتصادی باشد و چه جغرافیای فرهنگی یا سیاسی، بسیار مهم است.

*این اولین همکاری شما با انجمن ایران شناسی ایران بود؟

ما این همایش را با مشارکت انجمن ایران‌شناسی ایران و با عنوان «نخستین همایش بین‌المللی انجمن ایران شناسی ایران - مطالعات شرق ایران» برگزار کردیم. در حقیقت تاکنون این انجمن، همایش بین‌المللی نداشت. در سال ۱۴۰۰ که دبیر شانزدهمین گردهمایی بین‌المللی انجمن زبان و ادب فارسی بودیم، از ظرفیت انجمن ایران شناسی ایران استفاده کردیم و در یک پنل پرطرفدار چند سخنرانی خوب داشتیم، و زمینه همکاری ما ایجاد شد و به تأسیس نخستین شاخه انجمن استانی ایران شناسی در خراسان جنوبی و استقرار دفتر آن در دانشگاه بیرجند انجامید.

*یعنی ایده همکاری دانشگاه بیرجند و انجمن ایرانشناسی ایران از آنجا آغاز شد؟

بله. انجمن از همایش ما خشنود بودند و در رایزنی‌های که داشتیم سرانجام اولین شعبه استانی را در خراسان جنوبی تأسیس کردیم، هم اکنون ریاست انجمن را آقای دکتر محمود جعفری دهقی استاد ممتاز دانشگاه تهران بر عهده دارند و با درایت این موضوع را در هیأت مدیره مصوب کردند و اعتماد کرده و مسئولیت شاخه را به بنده سپردند. پس از پیشنهاد و تأسیس شعبه خراسان جنوبی شعبه دوم استانیِ در خراسان رضوی با مدیریت جناب آقای دکتر مهیار علوی مقدم مستقر شد. اکنون تعداد شعبه‌ها به ۱۰ استان رسیده است و نوید می‌دهد که در آینده کارهای خوبی انجام شود.

*و ایده مطالعات شرق ایران از کجا آمد؟

اعتقاد راسخ بنده این است که شاید تأثیرگذارترین بخش در مطالعات ایران شناسی، مطالعات شرق ایران باشد، و دلیلم این است که ایران پس از اسلام استقلالش را وامدار سیستان و خراسان است؛ صفاریان و سامانیان از این حوزه بودند، جالب است بدانید اگر چه بین صفاریان و سامانیان اختلاف و جنگ ایجاد شد و در نهایت سامانیان وارث قدرت صفاریان هم می‌شوند، در لزوم حفظ استقلال ایران و حمایت از زبان ملی فارسی که شاخه دیگری از فارسی بزرگ یا پهلوی بود تردید و اختلافی نداشتند. از سوی دیگر بیشینه کشورهایی که از نظر سیاسی از ایران جدا شده‌اند در شرق هستند، اما فرهنگ و احساس و سبک زندگی و میراث همه ما مشترک است. ضمن آن که باید کشورهای شبه‌قاره را نیز شریک این میراث و هم پیکر خود بدانیم.

*دلیل اینکه کشورهای حوزه ایران فرهنگی همراه شدند چه بود؟ و شما چطور دعوتشان کردید؟

ببینید، وقتی می‌گوئیم مطالعات شرق ایران، به این معناست که ما اصولاً ایران را ایران فرهنگی می‌دیدیم و می‌بینیم؛ یعنی پیوندی که ایران مثلاً با کشورهای شبه قاره دارد یک پیوند فرهنگی وثیق و محکم نژادی و فرهنگی چند هزارساله است. قریب ۲ میلیارد نفر از مردم کشورهای هندوستان، پاکستان و بنگلادش با ایران مشترکات عمیق فرهنگی و زبانی دارند برای همین است که در مقام مقایسه با غرب، با دیدن یک فیلم هندی لذت بیشتری می‌بریم و همذات‌پنداری بیشتری می‌کنیم. ضمن این که زبان فارسی به مدت ۸۰۰ سال زبان رسمی این کشورها نیز بوده است و این فرهنگ و ادبیات به آنها نیز تعلق دارد. هندی‌ها تا حدود صد سال پیش به فارسی می‌نوشتند، و اکنون زبان فارسی یکی از زبان‌های کلاسیک مورد حمایت دولت هندوستان است، چون زبان تاریخ و فرهنگ و اسناد آنها است. مشترکات تاریخی که ما داریم متعلق به همه کشورهای ایران فرهنگی و شبه قاره است.

افغانستان در حال تضعیف زبان فارسی است؛ مولوی برای کیست ایران یا ترکیه؟

اینجا ممکن است که ما یک مقدار دچار سو فهم شده باشیم، بسا که رقیبان منطقه‌ای ایران نمی‌خواهند ایران و ملت‌های شرق ایران ظرفیت‌های امروز و آن پیشینه مشترک و قدرت نرم فرهنگی و حتی جایگاه جغرافیایی و کریدوری و فرصت‌ها را بشناسند. نخستین همایش بین‌المللی انجمن ایران شناسی ایران - مطالعات شرق ایران فرصتی است که ظرفیت‌ها بر مبنای تاریخ و فرهنگ و علم شناخته شود. قابل توجه این که ایران شناسی از آن رشته‌هایی است که موقع تعریفش خیلی‌ها می‌مانند چون یک رشته بینارشته ای است. اگرچه بنیانگذارانش یعنی استادانی چون دکتر پورداوود، دکتر ذبیح الله صفا، دکتر معین و دکتر مشکور و دیگران همه ادبیاتی بودند، و بعدها با امثال دکتر زرین‌کوب و باستانی پاریزی ادامه یافت. در بنیاد ایران‌شناسی که نهاد مستقل دیگری است نیز دانشمندانی مانند خانم دکتر آموزگار فعال هستند. رشته‌های هنر، باستان شناسی، مردم شناسی، تاریخ، علوم سیاسی و جغرافیا همگان در حوزه ایران شناسی قرار می‌گیرند. بیم آن بود و هست که نام ایران در میان همایش‌های تخصصی مختلف گم شود اما این همایش در این سطح در واقع مانع این اتفاق بد می‌شود. نباید ایران در میان این همایش‌های تخصصی گم بشود. این قسمت مهم کار ما است.

یکی از دلایلی که ما این همایش را برگزار کردیم این است که هویت فرهنگی و تاریخی ایجاد مشارکت مجموعه‌ای از کشورهایی است که به هر حال در گذشته با ایران رابطه داشتند، یا در پیکر ایران تاریخی قرار داشتند. امروز استقلالشان کاملاً محترم است و آنها برادران ما هستند، اما آن ایرانِ تاریخی مشترک و آن پیوندها و میراث‌های مهم بشری نباید گم بشود. کلمات در دیپلماسی خیلی حساس است! به نظر من درباره پیوندها گاهی ممکن است ما دچار بد سلیقگی بشویم. متأسفانه برخلاف این حقیقت تاریخی که بسیاری از آثار و اسناد علمی و فرهنگی فارسی در افغانستان تولید شده است و میلیون‌ها نفر از مردم افغانستان به این زبان صحبت می‌کنند، حکومتی در آنجا آمده که زبان فارسی را متعلق به ایران می‌داند و با نگاه ناصواب سیاسی بلکه مذهبی، در حال تضعیف زبان فارسی در آن کشور است. اما واقعیت این است که دستاوردهای زبان فارسی اگر به افغانستان بیشتر تعلق نداشته باشد کمتر نیست. بر خلاف حکومت افغانستان، تاجیکستان در تقویت زبان فارسی اهتمام ویژه‌ای دارد؛ چنانکه دولت این کشور در سال گذشته بیش از ۱۶۰۰۰۰۰ نسخه از شاهنامه را چاپ و به شهروندانش هدیه کرد! زبان و ادبیات فارسی به ازبکستان و قزاقستان و ترکمنستان و حتی قرقیزستان هم تعلق دارد.‌

اطرافیان ما هم دلشان می‌خواهد که ایرانِ پسا تجزیه را، از آن پیشا تجزیه جدا کنند و بگویند یک کشور جدید است، درست مثل ترکیه. ترکیه به عنوان ترکیه صد سال قدمت دارد، اما نام ایران به عنوان ایران چند هزار ساله است! بله قسمت‌هایی از آن ایران جدا شدند، ولی مرکز _یعنی ایران سیاسی امروز_ ثابت و پایدار ماند و ما برخلاف دیگر کشورهای همسایه با تجزیه امپراطوری به وجود نیامدیم. ما کشور بودیم و در معنای امروزین کشور مستقل بودیم، اما کشورهایی مانند ترکیه اصلاً اعتقادی به ملیت نداشتند، آنها در قلمرو خلافت بودند. گفتمان خلافت داشتند و نه گفتمان ملیت. برای همین است که ما حماسه ملی داریم و آنها ندارند! قبل از آن هم ملیت داشتیم، ما هویت ملی داریم! در این همایش ما از تمام این کشورها مهمان داشتیم. طبعاً ما انتظار داریم که دولت و مسئولان ایران هم این موضوع را بیشتر درک و از آن حمایت کند، دانشگاه‌ها حمایت کنند. وضعیت دانشگاه‌ها از نظر مالی خوب نیست. برای برگزاری همایش بین‌المللی کمک شایانی نکردند و این مظلومیت ایران و ایران شناسی است. شاید ما هم باید یک مقدار بیشتر تلاش کنیم ولی اینطور طرح‌ها که مربوط به ایران است، چراغ راه مسؤولان و مدیران ملی و منطقه‌ای ایران و همسایگان است. به نظر اینجانب باید جداگانه و قوی‌تر دیده شود. البته در این همایش، مؤسسه مطالعات شرق ایران مستقر در مشهد از همایش ما حمایت جدی کردند و هزینه مهمان‌ها را قبول کردند که ما بسیار سپاسگزاریم اما امیدواریم در آینده این نگرانی‌ها را نداشته باشیم.

ایران حرم و سرمایه مشترک ماست، نازش و افتخار همه ما _در هر سطحی از این کشور_ نام مقدس آن است. چشم‌ها را باید شست طور دیگری باید دید. باید از ایده‌ها خوب حمایت کنند. مشارکتی که در نخستین همایش بین‌المللی داشتیم بسیار خوب بود و می‌تواند بسیار بهتر بشود. از حدود ۱۵۰ مقاله‌ای که به دبیرخانه رسید، ۱۲۰ تا را پذیرفتیم که بخش مهمی از این‌ها مربوط به اهمیت ژئوپولتیک و ژئو اکونومیک منطقه بود. یعنی وقتی می‌گوئیم ایران، باید اهمیت جغرافیایی سیاسی و جغرافیای اقتصادی آن شناخته شود. شرق ایران دریچه‌ای است برای سیاست و اقتصاد بر مبنای فرهنگ و تاریخ.

*فرهنگ و تاریخ مبنای سیاست و اقتصاد در این منطقه است؟

آن چیزی که من به عنوان یک دوستدار زبان و ادبیات فارسی به آن اهمیت می‌دهم، به این دلیل است که می‌گویم پایه همه این رابطه‌ها فرهنگ است؛ یعنی مهم‌ترین مسئله‌ای که ما را به هم وصل می‌کند، به شرق و حتی شاید به غرب، فرهنگ است. این مؤلفه‌های فرهنگی و تاریخی مشترک و برادری تاریخی‌ست که می‌تواند امنیت و پایداری و یک اقتصاد و تجارت پایدار را تضمین کنید. نوع مصرف‌های ما، کالاها و سبک زندگی و غذاها و پوشش ما و کشورهای شرق ایران شبیه هم است. منظور من این است که ما پیوندهای وسیعی با مجموعه ملل منطقه داریم، درک متقابل مهم است. بر خوب و بدِ امنیت ما هم تأثیرگذار است؛ بنابراین در مطالعات ایران شناسی و شرق ایران باید سرمایه‌گذاری شود، این همایش‌ها، همایش عادی نیست. ما در بیانیه پایانی هم گفتیم که باید از مقالات این همایش‌ها به عنوان اسناد توسعه‌ای و مطالعات جدی برای تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری استفاده شود. باید این را مهم بدانیم، این طور نیست که یک استاد یا یک دانشجو مقاله‌ای نوشته و رفته‌اند بلکه اگر در میان این ۱۳۰ مقاله، ۳۰ مقاله ارزشمند وجود داشته باشد ما کار خودمان را کرده‌ایم.

*الان شما ۱۳۰ مقاله تأیید شده و چاپ شده دارید؟

بله. ۱۲۰ تا برای چاپ تأیید شدند. این مقالات شناخت ما را از فرهنگ منطقه تقویت و اصلاح می‌کند، تاریخ و جغرافیای منطقه را به ایرانیان داخل و خارج می شناساند. حتی به شرکت‌ها، چون به نظر من شرکت‌ها هم، حالا چه دولتی یا غیردولتی و داخلی یا خارجی، بر اساس یک شناخت می‌توانند برای سرمایه‌گذاری تصمیم بگیرند. فردی که می‌آید در حوزه سیاسی یا اقتصادی بحثی مطرح می‌کند، این هم در حوزه ایران‌شناسی شرق می‌گنجد؛ اینجا بحث ایران است، وقتی می‌گوئیم بین‌المللی، یعنی مخاطب دیگر فقط ایرانیان داخل نیستند، بلکه ایرانیان خارج و غیر ایرانی‌های آن طرف مرز هم هستند.

*در واقع این ایرانی را که شما می‌فرمایید به معنی ایران سیاسی است؟

ما یک ایران سیاسی در چارچوب مشخص داریم که از نظر فرهنگی با کشورهای شرق مشترکات دارد.

*این اشتراک چه فرصت‌هایی را می‌تواند به ما بدهد؟

فرض بفرمائید الان در کشورهای عربی، به واسطه همان زبان مشترک، توسعه روابط اقتصادی‌شان چه قدر قوی شده است. اتحادیه سیاسی اعراب حتی در بخش امنیتی‌شان هم قوی عمل می‌کنند. شاید این همایش زمینه‌ای بشود تا مثلاً در قالب اتحادیه نوروز بتوانیم قرارداد اقتصادی و امنیتی داشته باشیم. الان چرا بحث مهاجران افغان فقط مسئله ایران دانسته شده؟ مگر مسئله بقیه نیست؟ مسئولین ما هم روی این موضوع فکر نکردند. پاکستان وقتی افغان‌ها را بیرون کرد اینها کجا رفتند؟ رفتند افغانستان؟ نه، من مطمئنم بیشترشان به ایران آمده‌اند. پس اگر شناخت ما بر پایه‌های درستی باشد، چه از نظر جغرافیایی و سیاسی و امنیتی یا فرهنگ و تاریخی، حداقل می‌توانیم در هر زمینه تصمیم دقیق‌تر و محکم‌تری بگیریم.

افغانستان در حال تضعیف زبان فارسی است؛ مولوی برای کیست ایران یا ترکیه؟

به هر حال ما این همایش را به عنوان یک پیش درآمد جدی علمی و آکادمیک بر موضوع در نظر می‌گیریم، و امیدواریم که بتوانیم در مجموع یک تصویر خوب، هم از شرق کشور و فرصت‌هایش ارائه کنیم؛ و هم از مشترکاتی که در نظام تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی مهم هستند استفاده بشود و مؤلفه‌های مهم در نظر گرفته بشوند. ببینید وقتی که در دنیای امروز، کره شمالی و کره جنوبی با تمام جنگ‌هایشان بازارچه مشترک کار و تولید دارند، ما هم می‌توانیم در شرق کارهایی بکنیم. یعنی چه؟ یعنی از کره شمالی به شهرک‌های تولیدی کره جنوبی می‌ آیند و کار می‌کنند. چرا ما و افغانستان چنین نکنیم؟ به جای اینکه آنها را بیاوریم داخل کشور، می‌توانیم این طور مشکل سیاسی-اقتصادی و امنیتی‌ مان را حل کنیم. چرا ما اینجا سرمایه گذاری مشترک نکردیم؟ می‌توانستیم اینجا به شکلی عمل کنیم که هم بهره اقتصادی خودمان را ببریم و هم با افغانستان مشکل آب نداشته باشیم. دلهره بستن و نبود آب، یک ناامنی محسوب می‌شود.

*می‌شود گفت ایران شناسی زیر شاخه ادبیات فارسی است؟

خیر، عرض کردم رشته‌ای بینارشته‌ای است اما واقعاً ایران‌شناسی بیش از هر چیز به زبان و ادبیات فارسی ربط دارد. اگرچه در ایران، ایران شناسی را رشته‌های تاریخ تحت پوشش گرفته‌اند، ادبیات بیشترین پیوند را دارد. سرفصل‌های مطالعات ایران شناسی هم همین را نشان می‌دهد. در کشورهای عربی و فرانسوی زبان هم مطالعات تمدن عربی و فرانسوی جز شاخه‌های رشته زبان و ادبیات است؛ حتی لسانیات یا همان زبانشناسی هم ذیل ادبیات قرار می‌گیرد. متأسفانه در ایران گروه‌های زبان و ادبیات فارسی تنبلی می‌کنند. من اول همیشه با خود انتقادی شروع می‌کنم که خودش یک انتقاد علمی ست.

با این حال باید از این حالت خارج شویم. خوشبختانه در سال‌های اخیر کارهایی در کشور انجام شد و گرایش‌هایی به وجود آمد، ولی مطالعه ایران شناختی واقعاً مهم است. وقتی کسی زبان فارسی را نشناسد، گویش‌های تاریخی و ادبی و اساطیر و زبان را نشناسد چطور می‌خواهد به قدرت زبان فارسی پی ببرد و به ایران خدمت کند؟ با این حال اینجا تعامل متخصصان حوزه‌های مختلف مهم است. خیلی‌ها گمان کردند مرز رشته‌ها مانند خطوط مرزی سیاسی است و موضوعات بینارشته ای را درک نمی‌کنند و گمان می‌برند می‌توانند در خطوط علم هم خط بکشند در حالی که اینطور نیست.

*تاریخ و ادبیات و باستان شناسی و… اینها همه خواهران هم هستند.

آفرین! بر اساس همین بود که در سال ۸۹ نخستین همایش ملی ادبیات فارسی و پژوهش‌های بین رشته‌ای را در دانشگاه بیرجند برگزار کردیم، که بنده پیشنهاد دهنده و دبیر آن بودم. خوشبختانه گروه‌های مختلف علوم انسانی از آن ایده بسیار استقبال کردند و کاری عالی و تأثیرگذاری شد. امروزه حوزه‌های مطالعاتی جدید مانند جامعه شناسی ادبیات، روانشناسی ادبیات، ادبیات هنر، ادبیات فلسفه، ادبیات تاریخ، حتی مطالعات دینی در ادبیات. الان هم بر همان پایه، مجله علمی ما در گروه زبان و ادبیات فارسی عنوان «مطالعات بین رشته ادبیات، علوم انسانی و هنر» دارد. خلاصه بحث ما آن بود که بفهمیم ادبیات در واقع یک رشته بین رشته‌ای است. جدایی مطلق اینها عملاً امکان ندارد؛ به قول حافظ که گفت:

گر بگویم که مرا با تو سر و کاری نیست

در و دیوار گواهی بدهند کاری هست

*محورهای همایشی که برگزار شد چه بود؟ از چه کشورهایی شرکت داشتند و چند نشست انجام شد؟

در کل ما در همایش ۱۰ نشست داشتیم شامل تاریخ، ادبیات، باستان شناسی و هنر، ادبیات آئینی و اسطوره شناسی، جغرافیا، علوم و مطالعات سیاسی. ما پنج پنل در روز اول برگزار کردیم و روز دوم هم پنج پنل. در برگزاری محدودیت و مشکلات متعددی از جمله کمبود پرواز داشتیم که بعد از تحریم‌ها جدی شده است. مخاطبان هم جامعه دانشگاهی هم جامعه عام و هم مسئولان ایران و کشورهای همسایه بودند. خوشبختانه دانشگاهیان حضور خوب و قاطعی داشتند.

یکی از محورهای مورد بحث، تبارشناسی مطالعات ایران شناختی بود، که مثلاً چه کسی چه کار کرده؟ فلان ایران‌شناس از چه زوایایی به ایران نگاه کرده؟ چون نگاه بیرونی به ایران فرق می‌کند. موضوع ترجمه اسناد و متون و روش‌ها و مکاتب ایران‌شناسی را داشتیم؛ حتی موضوع خلیج فارس و خلیج ایران را در کتاب‌های جغرافی هند داشتیم، بحث هویت ایرانشهری و چالش‌های هویتی را داشتیم. ایران شناسی ادبی، مطالعات زبان شناختی و گویش شناسی و لهجه‌ها در ایران و افغانستان و… هر جایی که ما مشترکات زبانی با زبان‌های مناطق دیگر داریم. ایران شناسی آئینی و فلسفی و گفتمانی داشتیم. فرهنگ عامه، مطالعات عرفان شناختی، ایران شناسی علمی و فرهنگی را داشتیم. حتی اسطوره شناسی هم در این بحث از آداب و رسوم و سبک زندگی جزو ایران شناسی قرار می‌گیرند؛ یک مسئله ساده مثل روش و آئین ازدواج، ممکن است شبیه افغانستان یا تاجیکستان یا هند باشد، این بخشی از اشتراکات شناخته می‌شود. بحث‌هایی درباره میراث مکتوب منطقه‌ای و وضعیت تحقیقات فارسی در هند را داشتیم. تصور کنید فقط در ایالت اوتارپرادش ۳۲ میلیون سند فارسی وجود دارد. چون زبان فارسی یکی از زبان‌های کلاسیک هند است. آقای پروفسور شکلا که الان رایزن هند در ایران هستند می‌گفتند که مجلس هند تصویب کرده که زبان فارسی جزو زبان کلاسیک هند است و قانونی تحت حمایت هند است.

* نخست وزیرشان مضمونی نزدیک به این گفته بود که در هند آن شیوه‌ای از اسلام پذیرفتنی است که از طریق ادبیات ایران و با زبان فارسی به ما رسیده است.

آفرین، بله. حتی مقامات متعددی از هند از جمله نخست وزیرانی که قبل از مودی آماده بودند، دانش آموخته زبان و ادبیات فارسی بودند، فارسی را می‌شناختند. در خود ایران هم اسناد منطقه‌ای ایران شناختی بسیاری بویژه در شرق وجود دارند که مهم هستند، ولی متأسفانه ما از اهمیتش خبر نداریم. شما فقط کتابخانه‌های تهران را نبینید، الان همین جاها ما نامه‌هایی داریم که در هر کدام از آن نکته‌ای وجود دارد. پریروز در جایی دیدم که یک سند از کازرون گذاشته بودند مربوط به قرن هفتم که در آن کلمه ایران هست.

مشکل جهل ما درباره ایران تا جایی است که بعضی در پیامک‌ها از سالروز انتخاب و تصویب نام ایران در سال ۱۳۱۳ می‌نویسند! حال آن که ایران همواره ایران بود، در مکاتبات ایران بود، در شعر ایران بود، تمام پادشاهان ساسانی، صفاری، سامانی و غزنوی و سلجوقی و صفوی تا پادشاهان قاجاری خود را پادشاه ایران می‌نامیدند. از آنجا که بقیه کشورهای دور و بر ما همه نوپدیدند و با تجزیه امپراطوری عثمانی و شوروی سابق به وجود آمدند؛ به بقیه هم القا می‌کنند که کشور چند هزارساله ایران هم مانند ما است! اینها هنوز اساساً ملیتشان در حال شکل گرفتن است. مثلاً ترکیه صد و دومین سالی است که به وجود آمده، عربستان فقط ۹۰ سال است، بعد مثلاً می‌بینید نوشته سال ۱۳۱۳، نام ایران مبارک باد، این مثل فحش است! در حالی که نام ایران چند هزار ساله است! بحث این بود که چون بعضی از کشورهای خارجی ما را از قدیم با عنوان امپراتوری پارس و پرشیا مورد خطاب قرار می‌دادند، اینها گفتند در مکاتبات خارجی‌ها، نه داخلی‌ها، وحدت نام باشد. حالا اینها طوری وانمود می‌کنند که انگار ما تازه نام ایران را تصویب کردیم!

*تصور من این است که اینها برای اهل دانش بدیهی است.

آخر نسل جوان واقعاً نمی‌داند! از طرفی اطرافیان ما هم دلشان می‌خواهد که ایرانِ پساتجزیه را، از آن پیشاتجزیه جدا کنند و بگویند یک کشور جدید است، درست مثل ترکیه. ترکیه به عنوان ترکیه صد سال قدمت دارد، اما نام ایران به عنوان ایران چند هزار ساله است! بله قسمت‌هایی از آن ایران جدا شدند، ولی مرکز _یعنی ایران سیاسی امروز_ ثابت و پایدار ماند و ما برخلاف دیگر کشورهای همسایه با تجزیه امپراطوری به وجود نیامدیم. ما کشور بودیم و در معنای امروزین کشور مستقل بودیم، اما کشورهایی مانند ترکیه اصلاً اعتقادی به ملیت نداشتند، آنها در قلمرو خلافت بودند. گفتمان خلافت داشتند و نه گفتمان ملیت. برای همین است که ما حماسه ملی داریم و آنها ندارند! قبل از آن هم ملیت داشتیم، ما هویت ملی داریم. به هر حال دانستن این مطالب برای نسل جوانی که فقط از طریق اینترنت همه چیز را می‌خواند، بسیار مهم است.

*برگردیم به موضوعات همایش.

ما ایران شناسی، مردم شناسی، ایران شناسی هنری و باستان شناختی و حتی نقاشی و پیکرسازی و هنرهای زیبا داشتیم. اینها هویت دارند؛ وقتی می‌گوئیم ایران شناسی یعنی شما در نقش‌های ایرانی یک هویت ایرانی می‌بینید. حالا یک موضوع اینجاست: اگر در خیلی از این مینیاتورها حالت ترکان را داریم تکلیف چیست؟ مینیاتورهای دوره صفوی را نگاه کنید، چهره‌ها شبه مغول نیست، ترکی است. ما می‌توانیم این را فرصتی بدانیم که بگوییم این جزو مشترکات ماست. به جای اینکه موضوع را تهدید ببینیم، این را تشویق ببینیم. ما همیشه می‌خواهیم نگاه سلبی بکنیم؛ مثلاً همین الان، بزرگانی می‌گویند مولوی مال ماست، مال ترکیه نیست. اما چه کسی گفته مولوی برای ماست؟ یا از آن طرف چه کسی گفته مولوی برای ما نیست؟

*چندی پیش با آقای دکتر جامی از دانشگاه هرات صحبت می‌کردم، می‌گفتند که اینها میراث بشری‌اند!

اینان پروردگان فرهنگ ایرانی هستند و هر کس بتواند از آثارشان استفاده بکند از آن او هستند. وقتی می‌گوئیم از ما است از جنس تملک نیست. از جنس فرهنگ است. نسل نو همانطور که می‌گوید مثلاً گوشی مال من است، می‌گوید مولوی مال من است. نباید از جنس تملک نگاه کنیم. ۲۵ سال قبل آقای دکتر جلال خالقی مطلق در مورد شاهنامه گفته بود فارسی مال کسی است که از آن استفاده کند!

آه ای شهیدِ خادمِ جمهور تا ابد؛ داغی بزرگ بر دل دنیا گذاشتی