به گزارش خبرنگار مهر، کتاب «نوروزنامه: دوازده رساله نوروزی» که به تازگی منتشر شده است، اهمیت نوروز را در گستره فرهنگی ایران در ادوار تاریخی مختلف نشان می‌دهد. حبیب‌الله اسماعیلی مصحح و مؤلف این اثر در گفتگو با خبرنگار مهر نکاتی درباره این کتاب، نوروز و جهان نوروز ارائه کرد.

اسماعیلی گفت: داستان نگارش این کتاب از زمانی آغاز شد که بنده به منظور تحصیل و تحقیق به تاجیکستان سفر می‌کردم. در آنجا با مجموعه‌ای از نسخ خطی مواجه شدم که شامل چندین نوروزنامه بود و این نسخ با آنچه در ایران مشاهده کرده بودم، تفاوت داشت. در نهایت، با یکی از دوستان فرهیخته و فرهنگی مشورت کردم و سپس به ایران بازگشتم و نسخ خطی موجود در کتابخانه ملی، کتابخانه مجلس و سایر مراکز را جمع‌آوری کردم.

او ادامه داد: در ادامه دریافتیم که آنچه در ایران به عنوان نوروزنامه شناخته می‌شود، با محتوای نوروزنامه در آن مناطق تفاوت قابل‌توجهی دارد. این موضوع مبنایی شد تا تمامی این متون را با کمک یکی از دوستان عزیز، مطالعه، تصحیح و تعلیقاتی بر آن بنویسیم. کار نهایی نیز توسط اینجانب انجام شد و در نهایت این اثر به نتیجه رسید.

حکومت‌ها به نوروز خدشه وارد نکرده‌اند؛ شکل‌گیری ایران پیش از باقی ملل

وی افزود: هم‌اکنون در این کتاب، مقدمه‌ای وجود دارد که حاصل کاوش‌های اخیر است و در آن به این نتیجه رسیده‌ام که نوروز از کهن‌ترین ادوار تاریخی، در زندگی این منطقه وسیع فرهنگی که باید جغرافیای آن را بسیار گسترده در نظر گرفت حضور داشته است. این پدیده همواره با موضوع زندگی پیوند خورده؛ هم از جنبه تنظیم سال مالی، هم سال زراعی و هم ایام کوچ. همچنین، ارتباط نزدیکی با مهرگان و الگوی ییلاق و قشلاق مردمان کوچ‌رو دارد. در نهایت، تفسیرهای فلسفی، هستی‌شناختی و دینی نیز به آن افزوده شده و همواره تداوم یافته است. این موارد برای بنده حائز اهمیت بود و مبنای نگارش این اثر قرار گرفت.

نوروز از منظر فرهنگی و اندیشه‌ای

اسماعیلی گفت: نکته‌ای که در اینجا اضافه می‌کنم این است که خواننده این رساله‌ها نباید صرفاً بر محتوای علمی آنها تمرکز کند، بلکه باید بیشتر از منظر فرهنگی و اندیشه‌ای به این موضوع توجه نماید. در این متون، دو گونه فهم متفاوت از نوروز مشاهده می‌شود: یک گونه فهم ایرانی که در مقدمه به تفصیل شرح داده شده است، مثلاً در آثار مانند عجایب المخلوقات، نوروزنامه منسوب به خیام، و متون ایران باستان؛ و گونه دیگر که متعلق به دوره صفویه در ایران است. به نظر بنده، خوانندگان با مطالعه این مقایسه، اهمیت موضوع را درک خواهند کرد.

وی افزود: برای مثال، در رساله‌های نوروزنامه ماوراءالنهر، نوروز از روز یکشنبه آغاز می‌شود که متأثر از سالشمار لاتین است. سپس به تلفیق نوروز با روزهای هفته پرداخته می‌شود، مثلاً اگر نوروز با شنبه مقارن شود چه اتفاقی رخ می‌دهد، یا با یکشنبه چه پیامدهایی دارد. این موارد عمدتاً فاقد محتوای علمی هستند و بیشتر در حوزه باورهای اساطیری جای می‌گیرند. علاوه بر این، تقویم دوازده حیوانی نیز به آن افزوده می‌شود که هم در تقویم ایرانی و هم در تقویم منطقه فرارود (ماوراءالنهر) حضور دارد. این نکته کلیدی، اهمیت این پژوهش را نمایان می‌سازد.

اهمیت نوروز و جهان نوروز

او درباره اهمیت نوروز و جهان نوروز گفت: نوروز یکی از نشانه‌های نمادین و هویت‌بخشی است که در دایره وسیع ایران فرهنگی، و در دایره وسیع‌تر جهان نوروز می‌توانیم در نظر بگیریم. جهان نوروز گستره وسیعی از فرهنگ‌ها و جغرافیاهای متنوع است که به واسطه این آئین با هم پیوند خورده‌اند. نوروز، فراتر از یک جشن ساده، به‌عنوان نمادی از هویت فرهنگی و تاریخی مردمانی شناخته می‌شود که در محدوده‌ای وسیع از شرق تا غرب، آن را گرامی می‌دارند. این آئین از شرقی‌ترین مناطق ایران و فراتر از آن در ترکستان شرقی (استان ارومچی چین امروزی) آغاز می‌شود و نشانه‌های نوروز را در آنجا می‌بینیم؛ تا شبه‌قاره هند در محدوده رودخانه‌های سند، همچنین در جنوب ایران و خلیج فارس، و بالاتر در مناطق قفقاز، تا لبنان و حتی بوسنی نیز نشانه‌هایی از این جشن باستانی دیده می‌شود. این وسعت به لحاظ جغرافیایی است!

حکومت‌ها به نوروز خدشه وارد نکرده‌اند؛ شکل‌گیری ایران پیش از باقی ملل

او ادامه داد: در جامعه ایرانی، نوروز از جمله آئین‌ها و مناسبت‌های زمانی است که افراد حس همبستگی، یگانگی و پیوستگی را به‌صورتی بسیار قوی در آن تجربه می‌کنند. مشابه چنین فضایی در ایامی مانند عاشورا و برخی اعیاد مذهبی از جمله عید فطر نیز تا حدی وجود دارد که احساس تعلق را القا می‌کند، اما نوروز فراتر از این موارد عمل می‌کند. نوروز در واقع توانایی آن را دارد که تمامی گروه‌های مذهبی، دینی، فرهنگی، زبانی و دارای سلایق گوناگون را به‌طور همزمان گرد هم آورد و حس پیوستگی و وحدت را در میان آن‌ها ایجاد نماید.

شکل گیری ملت ایران، پیش از باقی ملل

اسماعیلی گفت: این ویژگی نشان‌دهنده آن است که برخلاف بسیاری از کشورهایی که ادعا می‌کنند به تازگی ملت و کشور شده‌اند، نوروز به تنهایی گواه آن است که ملت ایران، پیش از بسیاری از ملت‌ها شکل گرفته است. به عبارت دیگر، ملت ایران پیش از ظهور ایده‌های ناسیونالیستی مدرن وجود داشته و این پیوند تاریخی همواره پایدار بوده است. همچنین، تمامی حکومت‌هایی که در این کشور فرمان رانده‌اند، فارغ از تعلقات قومی و فرهنگی خود—چه فارس، عرب، ترک یا هر قومیت دیگر—هیچ‌گاه خدشه‌ای به نوروز وارد نکرده‌اند، چه از جنبه فرهنگی و چه از منظر اقتصادی.

او ادامه داد: مهم‌ترین ویژگی نوروز، ایجاد وحدت، یگانگی و حس تعلق است. همیشه به شوخی و طنز می‌گویم که گویی افراد با فرارسیدن نوروز، انرژی و نشاط تازه‌ای کسب می‌کنند و خود را برای دوره‌ای طولانی شارژ می‌نمایند. این احساس یگانگی بسیار ارزشمند است.

این پژوهشگر در پایان افزود: در مقدمه کتاب و همچنین در متن اصلی، مشاهده می‌شود که در ادوار مختلف، نوروز به اشکال گوناگون تفسیر شده است؛ هم از منظر هستی‌شناختی، هم از جنبه جغرافیایی، هم از دیدگاه تاریخی و هم بر اساس مبانی فلسفی. در واقع، دریافت‌های متفاوتی از یک پدیده واحد قابل مشاهده است. به نظر بنده، مهم‌ترین ویژگی نوروز، پیوند آن با طبیعت و مفهوم نو شدن است؛ نو شدن سال، زمان و امور مرتبط با آن.

«چهل شاهد» در قاب شبکه دو؛ روایت زندگی و شهادت شهید حسن باقری